نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
سال پنجم شماره 3 (پیاپی 19، زمستان 1401)

حمایت ابوطالب از رسول خدا صلی الله علیه و آله در دوران رسالت وی، از موضوعات محل اتفاق میان مورخان است. اکنون این پرسش مطرح میشود که نقش سیادت و ریاست ابوطالب بر قریش، خصوصا بر خاندان بنی هاشم و بنیمطلب چه تاثیری در همگرایی میان این نیروها داشته است؟ پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی، داده ها و گزارش های تاریخی مرتبط را واکاوی کرده و به این نتیجه دست یافته است که ابوطالب با بهرهگیری از جایگاه خود توانست نیروهای غیر مسلمان بنی هاشم و بنی مطلب را در کنار نیروهای مسلمان، به همراهی و حمایت از رسول خدا صلی الله علیه و آله در برهه ها و مواقع سخت و دشوار فرا خواند. وی برای این منظور با تحریک عواطف قومی و بهره گیری از زبان شعر و تاکید بر جایگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان آنان توانست جبهه واحدی را در برابر قریش تشکیل دهد و مانع سوء قصد به جان ایشان شود. این تلاش ها در هنگام تحریم اقتصادی و اجتماعی قریش، نمود بیشتری یافت. بررسی گزارش های تاریخی پس از رحلت ابوطالب نشان داد وی نقشی محوری در همگرایی میان نیروهای مسلمان و غیر مسلمان بنی هاشم و بنیمطلب داشته، به گونه ای که پس از وی دیگر چنین همگرایی ای میانشان برقرار نشد و رسول خدا صلی الله علیه و آله اوضاع و احوال سختی را تحمل کرد که نتیجه اش هجرت از مکه بود.

ابوطالب علیه السلام از شخصیت های بی بدیل تاریخ اسلام است که در تحقق دعوت اسلام و گسترش آرمان های بلند آن یاریگر رسول خدا نقش آفرین بود. او امنیت کامل را برای پیامبر فراهم می کرد تا آن حضرت بتواند در مقابل مشرکان بایستد و با شرک و بت پرستی مبارزه کند و مردم را به توحید و یکتاپرستی بخواند. حمایت ابوطالب از برادرزاده اش در آن محیط ظلمانی و شرک آلود به حدی بود که وقتی رحلت کرد جبرییل امین بر پیامبر نازل شد و به ایشان گفت هر چه زودتر از مدینه خارج شود؛ زیرا با رفتن ابوطالب، دیگر امنیت ندارد و کسی نیست که از ایشان دفاع کند. در روایاتی که از امام صادق علیه السلام در کتاب شریف کافی درباره ابوطالب نقل شده به چند موضوع مهم شخصیتی ایشان اشاره شده است: نخست، تحت تکفل قراردادن پیامبری که قبل از ولادت، پدر را از دست می دهد و در چهار یا شش سالگی مادرش را و در هشت سالگی با وفات پدربزرگش عبدالمطلب مواجه می شود؛ دوم مقام اوصیایی ابوطالب علیه السلام؛ سوم ایمان ابوطالب علیه السلام؛ چهارم بازخوانی حمایت همه جانبه ابوطالب علیه السلام از پیامبر که اجازه نمی داد مشرکان قریش کوچک ترین توهین و بی حرمتی به ساحت قدسی پیامبر صلی الله علیه و آله انجام دهند.

مبنای تفسیری علامه طباطبایی درباره استقلال قرآن در دلالت موجب می شود بتوان دیدگاه ایشان را به المیزان و غیر آن تقسیم کرد. ایشان درباره ایمان ابوطالب علیه السلام بر اساس آیات پیشین آیه 26 سوره انعام، سیاق آن را آبی از هرگونه تطبیق با روایات تفسیری می شمرد. سپس در این آیه و آیات 113 سوره توبه و 56 سوره قصص، در ذیل مباحث روایی، بدون ورود به دایره جرح و نقد حدیث با کاربست قواعد تعادل و تراجیح راهی برای حل تعارض میان روایات فریقین در این موضوع پیش رو قرار می دهد. لذا اجماع اهل بیت علیهم السلام و برخی دیگر از روایات خود عامه و اشعار ایمانی منسوب به ابوطالب همگی دال بر ایمان ایشان است که به دلیل نوپابودن اسلام و نیازمندی به حفاظت و حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله از بروز آن خودداری کرده است. ایشان با مسلم دانستن این دیدگاه در جای جای تفسیر المیزان و غیر آن، به شکل روشن یا با اشاره، از ویژگی های ملازم با ایمان وی پرده برداشته است. یگانه حامی پیامبر تا پایان عمر، محزون شدن از انقطاع وحی به ایشان، هزینه کردن از موقعیت خود و نقش وساطت برای پیامبر در رویارویی با کفار می تواند از جمله عناوین برای عبارات علامه طباطبایی در این موضوع باشد.

میراث ادبی عرب سرشار از نامها و نشانهای پرافتخاری است که همواره بر تارک شعر و ادب عربی درخشیده و چون ماه تمام، دلهای مشتاقان را به نور جمال لفظی و کمال معنوی سروده های خود روشن و نورانی کرده است. در این میان حضرت ابوطالب علیه السلام، در نقطه اوج ادبی، پیشگام و پیشاهنگ این جریان مهم است. دیوان این شاعر بزرگ، اغراض و موضوعات مختلفی چون فخر، مدح، عتاب، و هجا را در خود جای می دهد. در این میان، مدح، به ویژه مدح پیامبرصلی الله علیه و آله، از بارزترین و برجسته ترین مضامین اشعار اوست. چکامه مدحی ایشان با محوریت مدح پیامبر صلی الله علیه و آله موضوع بحث پژوهش حاضر است. هدف از این پژوهش، معرفی بیشتر و بهتر از مقام والای ادبی حضرت ابوطالب علیه السلام و بررسی و تحلیل برخی زوایا و لایه های ادبی شعر ایشان به روش توصیفی تحلیلی و بر اساس دیدگاه های نقدی، بلاغی ناقد برجسته ادب عربی، مرحوم دکتر محمود بستانی است. بستانی مباحث بلاغت را به هشت عنصر اصلی تقسیم می کند: پیام، موضوع، معنا، صورت، لفظ، موسیقی، ادب و ساختار. در این پژوهش بر آنیم زیبایی های ادبی قصیده حضرت ابوطالب علیه السلام در مدح پیامبر صلی الله علیه و آله را بر اساس چهار عنصر معنایی، صوری، موسیقایی و ساختار بررسی کنیم

بزرگی شخصیت و تاثیرگذاری حمایت های جناب ابوطالب علیه السلام در استقرار و پیشبرد اسلام، قابل تشکیک و انکار نیست؛ اما در طول تاریخ، فعالیت هایی برای مخدوش کردن چهره ایشان انجام شده است. بحث ایمان حضرت ابوطالب علیه السلام مهم ترین موضوعی است که در آن تشکیک کرده اند. این تردید مستند به چند روایت ساختگی و چشم پوشی از واقعیت های تاریخی صورت گرفته است. عالمان فرقه های مختلف اسلامی در مقابل این قضاوت، با استناد به ادله عقلی و نقلی، صحت ایمان ابوطالب را اثبات کرده اند. زیدیان نیز از این قافله جا نمانده و برخی از ایشان مانند شیخ یحیی بن هاشم الحسنی الصنعانی در کتابی با عنوان «ارشاد الهارب» به دفاع از ایمان ایشان پرداخته است. تسلط عالمان زیدی بر منابع و روایات اهل سنت از نقاط قوت نویسنده و کتاب است. نوشتار حاضر محتوای کتاب ارشاد الهارب را با روش گزیده یابی و در چهار بخش گزارش می کند.

شناساندن مطالعات و تحقیقات پژوهشگران، یکی از روش های مرسوم و تکمیلی یک پژوهش است. گاهی یک مساله آن قدر مهم است که در تبیین آن تک نگاری شکل می گیرد به ویژه اگر مساله از نوع مسایل اعتقادی باشد. ماجرای «ایمان ابوطالب» یکی از همین مسایل است که دست مایه بسیاری از مطالعات تاریخی کلامی قرار گرفته است. در این بین یکی از مهم ترین نگاشته ها در خصوص شناساندن جناب ابوطالب× و ایمان ایشان، کتاب «کبیر الصحابه ابوطالب علیه السلام» اثر دکتر عبدالرسول غفاری است. نویسنده برای اثبات ایمان ابوطالب علیه السلام در آغاز به ریشه یابی و تاریخ مندی مساله پرداخته است. وی با سودجستن از ادله چهارگانه (قرآن، سنت، عقل و اجماع) و نیز مطالعه رفتارهای ابوطالب علیه السلام از جمله اشعار وی و تحلیل آنها، تلاش خود را در 10 فصل سامان داده است. او تحلیل های خود را با عنوان «قال الغفاری...» به مخاطب عرضه می کند. شناخت نویسنده و کتاب وی موضوعی ا ست که محتوای این نوشتار را تشکیل می دهد.